پچپچه ها در غیبت تاریخ هنر

پچپچه ها در غیبت تاریخ هنر


درباره هانیبال الخاص

























راستش همچنان بر سر عقایدم درباره هانیبال الخاص ایستاده ام. پافشاری نمی کنم اما معتقدم الخاص را باید در ظرف مکان و زمان خودش نگاه کرد. نقاشی نیست که آثارش تغییر کنند و با زمان جلو آیند. اگر بخواهم بیشتر توضیح دهم ناچارم این گونه پیش بروم که هرگاه به کارهای بهمن محصص، منوچهر یکتایی و سهراب سپهری نگاه می کنم گویی رنگ ها خیس هستند و نقاش تا همین چند لحظه پیش مشغول به کار بوده و چند لحظه پیش از مقابل بومش رفته است.
مقایسه یی وجود ندارد میان نقاشی های نقاشانی که با سلایق و ذائقه های گوناگون، کار و زندگی کردند بلکه می خواهم به این نکته اشاره کنم که بعضی از آثار می توانند با تاریخ حرکت کنند و بعضی دیگر در کتابخانه تاریخ جای بگیرند. آثار محصص، یکتایی و سپهری نه تنها قابل مقایسه با یکدیگر نیستند بلکه هیچ ربطی از اجرا گرفته تا ذهنیت نقاشانشان با یکدیگر ندارند.
به نظرم آثار الخاص کهنه هستند، از ابتدا کهنه هستند نه اینکه الان بعد از گذشت ۵۰ سال این گونه به چشم بیایند. کهنه بودن با کهن گویی متفاوت است. آثار الخاص متعلق به گروه کوچکی است. آثارش هرگز شگفت زده ام نکرد اما سوال بر انگیز بود. نمادگرایی و رنگ های درخشانش دیگر کمی برایم کسالت بار شده است و این اتفاق برای نقاش ایرانی مساله عجیبی نیست. تا به حال به این قضیه دقت کرده اید که چه تعداد نقاش می شناسید که دریچه جدیدی را در مقابل دیدگان تان گشوده اند و شما جهان را بعد از آن به گونه یی دیگر دیده اید؟
چند نقاش وطنی را می توانید بشمارید که جهان را آن گونه که می خواستند تفسیر کرده اند؟ نقاش ایرانی، نقاش ایرانی است؛ محافظه کار، یکسونگر، متعصب و البته روشنفکر. هانیبال الخاص برای من قابل احترام است. کارکرده و این مهم ترین و قابل احترام ترین ویژگی یک نقاش است برای من. تا همین چند وقت پیش فکر می کردم که طراحی به بعد و قبل از الخاص تقسیم می شود ولی الان در این مورد هم شک دارم. وقتی تاریخ هنر وجود نداشته باشد باید به سراغ پچپچه ها رفت و با هزار جان کندن کمی مطلع شد از تاریخی که در هزارتوهای چیزی به اسم «افکار عمومی» گم شده است. حالا که نگاه می کنم بیشتر با یک بازی مواجه می شوم تا یک جریان. تاریخ نقاشی ایران یک بازی است که البته توسط خیلی ها جدی گرفته شد و چقدر مسرورم از اینکه بعضی از آدم ها بازی را جدی می گیرند چرا که اگر آنها هم باری به هر جهت بودند امروز نقاشی چیزی در حد پوسترهای پشت اتوبوس های بین شهری بود.
هانیبال الخاص از این جهت برایم مهم است که سنت نقالی را زنده نگه داشت. پرده هایش به نقالی احتیاج دارد با چوبی زیربغل که دستانش را برهم بکوبد و جماعتی را میخکوب کند برای لحظاتی، گاه طولانی گاه کوتاه. یک بار در مطلبی دیگر، هانیبال را از الخاص جدا کردم و امروز هم همین کار را می کنم. هانیبال یک نقاش است با تمام ظرفیت متعلق به خودش. گفتم که کهنه است و گاهی تکراری. تکرار خسته کننده یی . اما راوی است و جذاب. نشانه های آثارش حداقل برای من قابل شناسایی و ردگیری نیستند. به عقیده من برخلاف ظاهرشان که لبریز هستند از صورت ها و حیوانات و رنگ ها و خط ها، اما صدایی از آنها به گوش نمی رسد. آرامند. در یک سطحند. بعد از مدتی روابط شان لو می رود و خسته ام می کنند. هرگز نتوانستم بعد از مدتی فکر کردن به کارهای هانیبال، یک اثرش را برای خودم تجسم کنم و برای کناردستی ام توضیح بدهم. به نظرم هانیبال همچنان هانیبال باقی مانده است، گویی اصراری هم نداشته که تغییر کند. شاید انتخاب کرده است که رهرویی باشد که آهسته و پیوسته رود نه آنکه گه تند و گهی خسته رود. اما راستش به کجا می خواهد برود را نمی دانم یا دست کم من مخاطب را به کجا می خواهد بکشاند. هر وقت صحبت از هانیبال می شود، طرف دیگر طراحی است. هانیبال به طراحی جان تازه یی بخشید. (البته باز به این نکته اشاره می کنم که دیگر طراحی را به بعد و قبل از او تقسیم نمی کنم) هانیبال تکه یی از نقاشی معاصر ایران است و البته تکه یی مهم.
راستش هانیبال نقاش را دوست دارم اما بیشتر الخاص استاد را می خواهم ببینم. زمانی که آل احمد شروع کرده بود به نوشتن درباره نقاشی و نگاه ها متوجه نقاشی شده بود، گویی در سفری که به امریکا داشته، الخاص را می بیند و از رئیس دانشگاه تهران می خواهد که الخاص را به ایران دعوت کند. نقاشی دهه ۴۰ دارد راه خودش را می رود و امروز که نگاه می کنم می بینم که چه خوب راهش را می پیموده است. الخاص در دانشکده بذر طراحی را می پاشد یا شاید بهتر باشد بگویم زمینه و بستر را برای طراحی کردن فراهم می کند. هنرجویانی که با شوق فراوان آماده فراگرفتن بودند خود عامل مهمی است که بستر را برای الخاص فراهم کرده تا معلمی کند.
پافشاری الخاص بر طراحی از اندام آدمی باعث شد نقاشانی پدید آیند که بعدها ادامه دهنده راهش باشند و البته سریع در تقابل با هنر رسمی زمان خودشان قرار گرفتند. نگاه به انسان در آثار شاگردان الخاص با مفاهیمی همچون برابرسازی، عدالت خواهی، ایستادگی در مقابل ظلم و جامعه یی بدون فاصله طبقاتی گره خورده بود.
الخاص معتقد است به نوچه پروری متهم شده است شاید این اتهام وارد باشد. کسی چه می داند. در فضای پرتب و تاب دهه ۵۰ باید منتظر حضور نقاشانی با روحیه الخاص می بودیم. لااقل امروز طبیعی جلوه می کند. شاید چون فقط یک الخاص است آنقدر برجسته به نظر می رسد.
الخاص همچون آل احمد توانست کاریزمایی برای خودش دست و پا کند که تا چند سال پیش نیز ادامه داشت. البته معلمی، آن هم در عالم هنر، خود به خود این ماجرا را در درونش دارد. کنتراست شخصیتی الخاص همانند رنگ های تند و درخشان نقاشی هایش هستند. به گمانم تفکرات الخاص و انقلاب در یک جا تلاقی می کنند و آن هم تحمیل امر ادبی است بر نقاشی. الخاص نتوانست در کوران انقلاب میان فرم و مضمون توازنی به وجود آورد و محتوای نقاشی را بر این اساس شکل دهد. توجه بیش از حد به مضامین باعث شد اکثر آثاری که توسط شاگردانش به وجود آمدند امروز خام دستانه به نظر برسند.
الخاص نسلی را پرورش داد که در همگی، انسان جزء لاینفک نقاشی هایشان شد و از طرف دیگر همین شاگردان بعد از انقلاب به بازسازی دستگاه فکری شان پرداختند ولی شالوده اصلی کارشان از الخاص نشأت می گیرد و همین مساله باعث شد که آنها به راحتی در رودخانه پرتلاطم مدگرایی غرق نشوند.
تا آنجا که می دانم اکثر شاگردانش دفترچه یی داشتند که همیشه همراه شان بود، گویی دستاورد رفتن به کلاس های الخاص و رفت و آمد کردن با وی، همین دفترچه ها بود؛ دفترچه هایی که از اتود اولیه کارها تا شماره تلفن در آن دیده می شد.
هانیبال در تاریخ نقاشی ایران نامی ماندگار خواهد بود اما دوران الخاصیسم در نقاشی معاصر ایران به پایان رسیده است. دیگر نمی توان انتظار داشت که یک نفر بر سکویی بایستد و پرچمی را به دست بگیرد و با دست نقطه یی نامعلوم را نشان دیگران دهد. به نظرم نقاشان جوان امروز به دنبال هویت فردی شان می گردند. بعد از الخاص و البته بعد از انقلاب نقاشانی که سعی کردند همان رویه را دنبال کنند، از سکویی در وسط میدانی بالا بروند، شاگرد پرورش دهند، مسیر انتخاب کنند و پرچم بدوزند تا حدودی موفق بودند ولی امروز این تفکر دیگر جوابگو نیست. نقاش معلمانی که سعی کردند با رفتارشان جایگاهی برای خودشان کسب کنند امروز نه معلمی شان کاری برایشان می کند و نه نقاشی کشیدن شان. همچنان معتقدم دوران شاگردپروری گذشته است. دوران الخاصیسم نیز گذشته است. دوران اینکه تا کمر جلوی استادت خم شوی نیز گذشته است. احترام چیز دیگری است. نقاشی امروز ایران احتیاجی به دیکته نوشتن و رونویسی از روی دست استادان ندارد؛ استادانی که خود در پیچ و خم کارهای خودشان دست و پا می زنند. خوشحالم که دوران الخاصیسم به پایان رسیده است. نقاشی به فردیت وابسته است؛ فردیتی که دارد آرام آرام در آتلیه ها شکل می گیرد.










محمدرضا شاهرخی نژاد




روزنامه اعتماد

 

معرفی هنرمندان ایرانی در وب‌سایت «درز»



مجسمه «هیچ» از پرویز تناولی


دوران هنر معاصر، دوران رشد و شکل‌گیری هنرمندان بی‌شمار با رویکردها و شیوه‌های کاری متفاوت است. در چند دهه‌ی اخیر با توجه به افزایش امکانات، بالا رفتن شناخت و همینطور میل و علاقه‌ی شخصی، افزایش دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش هنر، بر تعداد هنرمندان ایرانی افزوده شد؛ نسل تازه‌ای از هنرمندان جوان، پرکار و باانگیزه که به شیوه‌های جدیدی برای خلق آثار هنری روی آوردند. رشد هنرمندان ایرانی، چه از نظر تعداد و چه از نظر کیفیت کار، چشمگیر است. اما تاریخ هنر معاصر ایران به همین چند دهه محدود نمی‌شود.

مسیر نوگرایی از اواسط دوران قاجار در کار هنرمندان ایرانی راه یافت و آن‌ها رفته‌رفته به خلق آثاری متفاوت از جریان روز هنر ایران پرداختند. این هنرمندان بزرگ، نقطه‌ی آغاز هنر معاصر ایران به شمار می‌آیند و آثار آن‌ها که در موزه‌های معتبر ایران و جهان نگهداری می‌شود، از نظر قدمت و همینطور سیر تغییرات هنر ایران از گذشته تا امروز، اهمیت زیادی دارد.

هنرمندان ایرانی در چند دهه‌ی اخیر فعالیت خود را گسترش داده‌اند و آثار آن‌ها در گالری‌ها، موزه‌ها، آرتفرها و حراجی‌ها طرفداران خود را دارد. تا چند دهه‌ی اخیر، امکان آرشیو کردن آثار هنرمندان و ثبت دقیق فعالیت‌های آنان به طور کامل فراهم نبود و بسیاری از این اطلاعات با مرور زمان فراموش یا مخدوش می‌شد. اما با پیشرفت تکنولوژی و امکاناتی که شبکه جهانی فراهم کرده، زمینه‌ای برای ثبت هرچه دقیق‌تر آثار هنرمندان ایرانی و فعالیت‌های گسترده‌ی آنان در عرصه‌های داخلی و بین‌المللی به وجود آمده است.

وب‌سایت درز با هدف ایجاد یک منبع جامع و مطمئن درباره‌ی هنر، هنرمندان ایرانی و آثار آن‌ها از سال 1394 فعالیت خود را آغاز کرده است. «درز» با تمرکز بر رویدادهای داخلی و خارجی مربوط به هنرمندان ایرانی، آرشیو دقیق و جامعی از هنرمندان معاصر و آثارشان تهیه کرده است. در این آرشیو، هنرمندانی در گروه‌های سنی و از نسل‌های مختلف حضور دارند و این منبع، فعالیت هنرمندان ایران، از اواخر دوران قاجار تا زمان حاضر را پوشش داده و آثار آن‌ها را به صورت دقیق جمع‌آوری کرده است.








در بخش هنرمندان وب‌سایت «درز» هنرمندان را در دسته‌های مختلفی دسته‌بندی کرده‌ایم که دسترسی به صفحه‌ی هر هنرمند و آثار او بر اساس این دسته‌بندی‌ها، سریع‌تر و ساده‌تر خواهد شد. در بخش اول این صفحه، تمام هنرمندانی که نام و مشخصات و آثارشان در وب‌سایت «درز» ثبت شده باشد قابل‌مشاهده است. مخاطب می‌تواند با مشاهده‌ی این صفحه، نام هنرمندان ایرانی از تمام گروه‌های سنی و گرایش های هنر تجسمی را مشاهده کند. در این بخش، ترتیبی برای نمایش نام هنرمندان به صورت پیش‌فرض تعیین نشده، اما مخاطب می‌تواند با ابزارهایی که فراهم شده، ترتیب نمایش نام هنرمندان و صفحه‌ی هرکدام را مشخص کند و چینش آن‌ها را به «الفبایی»، «به‌روزشده» یا «بیشترین جست‌وجو» تغییر دهد.

دسته‌های بعدی صفحه‌ی هنرمندان در وب‌سایت «درز»، امکان جست‌وجوی دقیق هنرمندان را بر اساس زمینه‌ی فعالیت آن‌ها در زمینه هنرهای تجسمی فراهم می‌کند. هنرمندان در هفت دسته‌ی نقاش، طراح، عکاس، خطاط، مجسمه‌ساز و سایر هنرمندان که در زمینه‌هایی مثل گرافیک، چیدمان، و... فعال هستند، به‌دقت شناسایی و معرفی شده‌اند. طبیعی است که فعالیت هنرمندان در دنیای هنرهای تجسمی به یک روش خاص محدود نشده و نام و فعالیت هنرمندانی که درزمینه‌های مختلفی فعال هستند، در بخش‌های مختلفی هم قرار داده شده است.


هر هنرمند، به طور مثال بهمن محصص یک صفحه مخصوص به خود دارد که فضایی مشابه وب‌سایت شخصی او را مهیا می‌کند. با ورود به صفحه‌ی هر هنرمند، تمام اطلاعات مربوط به این شخص و فعالیت‌های او قابل دسترسی و مشاهده خواهد بود. در صفحه‌ی اصلی هر هنرمند بخش های مختلفی تعبیه شده است: در یک نگاه، چند نمونه کار و همینطور چند رویداد مهم زندگی‌اش، مثل سال و محل تولد یا نمایشگاه‌های مهمی که برگزار کرده است. این صفحه به مخاطب کمک می‌کند ذهنیتی کلی در مورد هنرمند و شیوه‌ی کار او به دست آورد.

بخش دوم صفحه‌ی شخصی هنرمند در وب‌سایت «درز» مربوط به آثار هنرمند است. در این آرشیو؛ عنوان، تکنیک، ابعاد و سال خلق هر اثر هنرمند نیز به طور جامع معرفی شده است. از مهم‌ترین اهداف وب‌سایت «درز»، جمع‌آوری آثار هنرمندان از آرشیو نمایشگاه‌ها، موزه‌ها، گالری‌ها و آرشیو شخصی هنرمندان با کیفیت بالا و همینطور آثاری است که در جای دیگری کنار هم جمع‌آوری نشده باشند. این مجموعه‌ی غنی، برای بررسی آثار هنرمندان و همینطور شناخت دقیق تکنیک و شیوه‌های کاری آنان بسیار مفید، قابل اتکا و دقیق است.



اثر بهمن محصص


بخش بعدی تایم لاین شخصی خود هنرمند است که در صفحه‌ی شخصی او قرار دارد. در این قسمت تمام رویدادهای مهم زندگی هنرمند، از قبیل تولد و مرگ، تحصیلات، نمایشگاه‌ها، جایزه‌ها، آرت‌فر، بی‌ینال‌ها، حراجی‌ها و مهاجرت‌ها، به صورت دقیق و در دهه‌های مختلف، ثبت شده است. یکی از امکاناتی که این بخش دارد، امکان محدود کردن نمایش اطلاعات تایم‌لاین است؛ یعنی مخاطب می‌تواند در این بخش فقط یک گروه را جداگانه مشاهده کند و باقی اطلاعات برای او محدود است: امکان مفیدی برای بررسی دقیق‌تر هر کدام از این زمینه‌ها.

در بخش بعدی صفحه‌ی شخصی هر هنرمند، نمایشگاه‌هایی که آثار هنرمند در آن به نمایش درآمده همراه با جزئیات، از جمله نام نمایشگاه، پوستر، تاریخ برگزاری، سایر هنرمندان شرکت‌کننده در نمایشگاه، اطلاعات دقیق گالری مثل آدرس، شماره‌ی تماس و وب‌سایت قرار داده شده. همچنین آدرس دقیق گالری به صورت موقعیت جغرافیای در صفحه قرار داده شده است. در بخش نمایشگاه‌ها، تمام رویدادهای مربوط به این هنرمند که در حال حاضر برپاست، پیش‌تر برگزار شده یا قرار است در آینده برگزار شود، دقیق و جزء به جزء ثبت شده است.

هنرمندان ایرانی حضور چشمگیری در حراجی‌های معتبر بین‌المللی دارند. آثارشان همچون هنرمندان معتبر دیگر کشورها به مزایده گذاشته می شود و بازخوردهای زیادی دارند. از دیگر بخش های صفحه‌ی هر هنرمند در وب‌سایت «درز»، بخشی است که به همین رویدادها پرداخته است. در این بخش اثری از هنرمند که در حراجی شرکت داشته، نام خانه‌ی حراج، تاریخ برگزاری حراج و قیمت آخر آن اثر ثبت شده است. همچنین اطلاعات دقیق اثر و برآورد قیمت نیز در این بخش قابل مشاهده است.

بخش آخر که اطلاعات آن مرتب تکمیل می‌شود، مربوط به کتاب‌شناسی هنرمندان است. در این قسمت تمام کتاب‌هایی که در مورد هنرمند نوشته شده یا پژوهشی که درباره‌ی فعالیت هنری یا زمینه‌ی کاری او صورت گرفته، به صورت دقیق با ذکر عنوان کتاب، نام نویسنده، نام انتشارات و همینطور صفحاتی که در مورد هنرمند در این کتاب صحبت شده، معرفی شده است. این بخش از وب‌سایت «درز» برای پژوهشگران، دانشجویان یا مخاطبان علاقه‌مند که می‌خواهند به صورت علمی و دقیق اطلاعاتی را درباره‌ی هر هنرمند به دست آورند، بسیار مفید است.

وب‌سایت «درز» تلاش می‌کند آرشیو جامعی از هنر ایران و هنرمندان معاصر ایران فراهم کند و فعالیت هنرمندان در عرصه‌ی داخلی یا بین‌المللی را به دقت ثبت و ضبط کند. مشخص است که دامنه‌ی اطلاعات مربوط به این بخش بسیار گسترده است؛ چون هدف پلتفرم «درز» پوشش فعالیت تمام هنرمندان ایرانی در هر رده‌ی سنی و گرایش است. پلتفرم «درز» تلاش کرده به‌صورت دقیق و گسترده، اطلاعات مربوط به هنرمندان در تمام زمینه‌ها را گردآوری کند و آثار آن‌ها را با کیفیت بالا و معرفی دقیق اطلاعات هر کدام پوشش دهد. آرشیو آثار هنرمندان در صفحه‌ی شخصی آنان، بسیار دقیق و جامع است و این بایگانی تصویری و نوشتاری در بستر تاریخ هنر ایران بی‌رقیب است. این بایگانی بزرگ هنری، علاوه بر اطلاع‌رسانی کامل درباره‌ی هنرمندان و آثار آن‌ها، منبع قابل‌اتکایی برای تمام مخاطبان دنیای هنر تجسمی و همینطور فرصتی برای شناخت بهتر و بیشتر آثار هنرمندان ایرانی فراهم می‌کند.