توسعه محصولات دارویی

دارویی را که اکنون به راحتی در کوله خود قرار داده و به مسافرت و یا تفریح می رویم چه مسیری را پیموده تا بدست ما برسد؟

مسیر تولید یک داروی جدید، مسیری طولانی، پیچیده و هزینه بر است. کشفیاتی که در یک آزمایشگاه بسیار چشمگیر و خارق العاده به نظر می رسند شاید هیچگاه به بازار دارویی وارد نشوند. در حقیقت از میان ده هزار ترکیب دارویی جدیدی که کشف می شوند به طور متوسط فقط یک ترکیب در نهایت برای ورود به بازار از سوی نهادهای نظارتی نظیر FDA پذیرفته می شوند.
هزینه توسعه یک محصول دارویی جدید براساس آخرین آمار و داده ها به طور متوسط یکهزار و دویست میلیون دلار در طول 10 تا 15 سال تحقیق است.
FDA یا سازمان غذا و داروی آمریکا توسعه داروهای جدید را تنظیم و راهبری می کند. برای اطمینان از سلامت و ایمنی و اثربخشی یک داروی جدیدهمه این ترکیبات می بایست تحت یک دوره مطالعات سنگین و طولانی ارزیابی پیش بالینی و بالینی قرار گیرند. بعد از گذراندن هر مرحله از این مطالعات، تولید کننده محصول جدید با FDA ملاقات می کند تا ضمن تایید نتایج مرحله قبلی، مرحله بعدی مطالعه تعیین شده و نقطه هدف برای ارزیابی های آینده مشخص شود.
این فرآیند کم و بیش در سایر کشورها به صورت مشابه دنبال می شود. البته در ایران بدلیل اینکه تا کنون سابقه تولید داروی جدید نداشته ایم به نظر نمی رسد رویه مشخصی برای آن در وزارت بهداشت، معاونت غذا و دارو تجربه شده باشد.
مراحل توسعه دارو از تحقیق تا تولید و بازار:
1- مطالعات پیش بالینی(Preclinical)
قبل از انجام مطالعات داروی جدید بر روی انسان، مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی برای تعیین ایمنی و اثربخشی زیستی دارو بر روی حیوانات انجام می شود. این مطالعات تامین کننده اطلاعاتی درباره سمیت بالقوه و اثرات جانبی دارو می باشد. همچنین با استفاده از نتایج این مطالعات می توان به مقداری از ماده دارویی که توسط بافت هدف دریافت می شود و مدت زمانی که ماده دارویی در بدن باقی می ماند و اثرات درمانی ماده دارویی پی برد. (مطالعات فارماکودینامیک و فارماکوسینتیک)
2- مطالعات بالینی(Clinical)
بعد از تکمیل مطالعات پیش بالینی، شرکت سازنده از FDA براساس دستورالعملهای موجود درخواست انجام تستهای بالینی بر روی افراد داوطلب می کند. به همراه این درخواست، اطلاعاتی تحت عنوان IND یا Investigational New Drug برای FDA فرستاده می شود. پیوست IND می بایست پیشنهاد (Proposal) بررسی های بالینی بر روی انسان نیز توسط سازنده ارائه شود.
a. ارزیابی بالینی فاز یک: (Clinical trials phase I)
این فاز اولین مرحله ارزیابی بالینی داروهای جدید بر روی بیماران داوطلب می باشد. این ارزیابی برای بررسی ایمنی دارو طراحی می شود و دوز مصرفی دارو برای ارزیابی های بالینی بعدی را بدست خواهد داد. مطالعات فاز یک معمولا در بین گروههای 20 تا 80 نفری افراد سالم داوطلب انجام می شود و بین شش ماه تا یک سال بطول می انجامد. تعداد و طول مدت مطالعه به نظر FDA بستگی دارد و برای همه داروها ثابت نیست. هرگونه اثرات جانبی شدیدی ناخواسته ای باید بلافاصله گزارش شوند.
b. ارزیابی بالینی فاز دو: (Clinical trials phase II)
مطالعات فاز دو به منظور تعیین اثربخشی و دوز دارویی در درمان بیماری هدف صورت می گیرد. برخلاف فاز یک، در این فاز مطالع بر روی بیماران داوطلب برای آزمودن اثرات درمانی انجام می گیرد. این فاز معمولا طولانی تر است و بین 40 تا 300 نفر را در برمیگیرد که این تعداد هم کاملا به نوع بیماری و و نوع محصول بستگی دارد. اگر که یک دارو برای چند نوع بیماری قابل کاربرد است، مطالعه بالینی در این فاز به صورت چند گانه انجام می شود . حتی در بعضی موارد این مطالع در کشورهای مختلف انجام می پذیرد تا نقش تنوع نژادی هم در اثربخشی دارو مطالعه شود.
c. ارزیابی بالینی فاز سه: (Clinical trials phase III)
مطالعات فاز سه برای تایید اثربخشی دارو در تعداد وسیعتری از بیماران طراحی می شود و بیماران برای پیدا کردن اثرات جانبی نادر و قابل توجه تحت کنترل قرار می گیرند. این مطالعه صدها تا 3000 نفر را شامل می شودکه به مانند فازهای قبل به نوع دارو و بیماری هدف بستگی دارد. این فاز می تواند شاخه های متعددی داشته باشد که در آنها محصول دارویی با سایر روشهای درمانی مشابه مقایسه می شود و یا اینکه توام درمانی و استفاده همزمان شیوه های مختلف درمان بیماری با داروی جدید ارزیابی می شود.
3- تکمیل پرونده:
وقتی شرکت سازنده جمع آوری و آنالیز اطلاعات آزمونهای بالینی را به اتمام رساند، ذدرخواست خود را برای ثبت یک داروی جدید به FDA برای دریافت مجوز ورود به بازار ارائه می کند. محصولات دارویی زیستی حاصل از بیوتکنولوژی یا Biopharmaceutical Derived from Biotechnology توسط واحدی به عنوان مرکز تحقیق و بررسی دارویی یا Center for Drug Evaluation and Research (CDER) بررسی و ارزیابی می شوند اطلاعات ارسال شده به این واحد باید شامل همه داده هایی باشد که شرکت سازنده برای این دارو جمع آوری کرده است. براساس قوانین FDA، این سازمان در حالت معمول 10 ماه برای بررسی یک پرونده فرصت دارد و در صورتی که برای یک دارو اولویتی در نظر گرفته شده باشد این فرصت شش ماهه خواهد بود. در بعضی موارد این تایید تا دو سال بطول می انجامد.
4- ارزیابی بالینی پس از تایید: ( Post-Approval Monitoring)
از این فاز به عنوان فاز چهارم مطالعات نیز نام برده می شود. پس از تایید دارو توسط FDA، پزشکان این دارو را برای بیماران تجویز می کنند و در این زمان شرکت سازنده نیز هرگونه اثرات جانبی را بر روی بیماران دنبال می کند و به FDA گزارش می نماید. این مطالعه اطلاعات بسیار خوبی در ارتباط با اثرات طولانی مدت درمان با داروهای جدید در اختیار سازنده قرار می دهد.
5- تولید:
مطابق قوانین بین المللی تولید داروهای زیستی (GMP)، شرکتها می بایست کلیه اسناد تولید خود ر ا برای هر سری ساخت محصول نگهداری کنند و در شرایط خاص نمونه ای از محصول تولید شده را برای مقایسه و مطالعه FDA با نمونه های بازار در اختیار آزمایشگاههای این سازمان قرار دهند. کارخانه های سازنده هر ساله توسط بازرسان FDA مورد بازرسی قرار می گیرند. این رویه کم و بیش به همین شکل در ایران نیز رایج است