بزرگداشت "خیام نیشابوری" حکیمی با شهرت جهانی

28 اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم خیام نیشابوری است؛ شاعر، فیلسوف، ریاضیدان و ستاره‌شناس پرآوازه قرن پنجم که آثار علمی و رباعیات حکمت‌آمیز او شهرت جهانی دارد. به همین بهانه به فرازهایی از زندگی، آثار و اندیشه‌های او می‌پردازیم.

​

زندگی خیام
زندگی خیام در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و از آن اطلاع دقیقی در دست نیست. ظاهراً خیام علوم زمان خود را در نظامیه نیشابور فرا گرفت و نزد دانشمندان بزرگ آن عصر تلمذ کرد. شماری از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند. می‌گویند خیام با ابوحامد غزالی ملاقات داشته و مباحثه ای نیز میان او و زمخشری، نحوی و متکلم بزرگ آن عصر روی داده است.
بنا به روایتی، خیام، حسن صباح و خواجه‌نظام‌الملک به سه یار دبستانی معروف بودند که در کودکی با هم قرار گذاشتند هر یک به جایگاهی رسید، آن دو دیگر را یاری رساند. هنگامی که نظام‌الملک به وزیری سلجوقیان رسید، به خیام فرمانروایی بر نیشابور و گرداگرد آن سامان را پیشنهاد کرد، ولی خیام نپذیرفت. نظام‌الملک هم 10هزار دینار مقرری سالانه برای او تعیین کرد. البته این داستان سند معتبری ندارد و در هیچ‌یک از آثار معاصران خیام به آن اشاره نشده ‌است.


مقام علمی خیام
زمخشری، نظامی عروضی، ابن فندق، سنایی و دیگران که از نزدیک با خیام همنشین بوده‌اند، او را تالی ابن سینا، حکیم و مسلط به همه اجزای حکمت، ریاضیات و معقولات، خاصه نجوم دانسته‌اند.
خیام در مقام ریاضیدان و ستاره‌شناس، تحقیقات و تألیفات مهمی دارد؛ از جمله آن‌ها «رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» است که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی اصول اقلیدس حل می‌کند و سپس نشان می‌دهد، معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل هستند. می‌توان رد پای خیام را به واسطهٔ طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. به عقیده یکی از محققان غربی، در تاریخ ریاضی قرن‌های یازدهم و دوازدهم میلادی و شاید هم بتوان گفت، در تمام سده‌های میانه، حکیم عمر خیام، متولد نیشابور خراسان، نقش عمده‌ای داشته است. در زمینه ستاره‌شناسی نیز یکی از برجسته‌ترین کارهای علمی خیام، اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک است که بر مبنای آن، تاریخ ایران از هجری قمری به خورشیدی تغییر کرد.
این تقویم به نام جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی، تقویم جلالی نامیده شد. خیام در یکی از کتاب‌های علمی خود به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته و تأثیر کارهای علمی خیام در عصر خود تا جایی است که «ویل دورانت» یک فصل از کتاب تاریخ تمدن را «عصر خیام» نامیده است.

رباعیات خیام
بی‌گمان آنچه بیش از همه مایه شهرت خیام شد، رباعیات حکمت‌آمیز اوست که قرن‌هاست در سراسر جهان شگفتی همگان را برانگیخته و درباره آن اظهارنظرهای فراوان شده است.
خیام در رباعیات خود، مفهوم زندگی، مرگ، حيراني، اندوه و ناتوانی انسان در برابر سرنوشت گریزناپذیر خود را با بياني زيبا و استوار مطرح می‌کند و مي گويد، عمر کوتاه‌تر از آن است که انسان خود را به غم و اندوه و آزمندي مشغول کند. شهرت خیام در غرب به عنوان شاعر، مرهون «ادوارد فیتزجرالد» انگلیسی ‌است.
با ترجمه شاعرانه رباعیات خیام به زبان انگلیسی، در قرن نوزدهم، افراد زیادی در غرب شیفته این شاعر ایرانی شدند؛ زیرا آنچه خیام در رباعیاتش مطرح می‌کند، پرسش‌هاي پايدار انساني و مربوط به همه بشريت است.
بی گمان خیام معروف‌ترین شاعر ایرانی است که شهرتش از ایران بسیار فراتر رفته است، اما نکته قابل تأمل اینکه در رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه‌های ما، این شاعر بزرگ هیچ جایگاهی ندارد و با اینکه اشعار شاعران درباری چون منوچهری و عنصری تدریس می‌شود، هیچ نامی از خیام، شاعر بزرگ نیشابوری و اشعار حکمت‌آمیز او نیست؛ در حالی‌که رباعیات خیام، تجلی جهان بینی خاص و عمیق و برگرفته از بن‌مایه‌های هستی شناسانه است که دید فلسفی وی را نسبت به جهان و حرکت و از سویی عنصر زمان نشان می‌دهد. پس اگر بخواهیم بر مبنای برخی از اشعار خیام، وی را از سایر شاعران برجسته جدا بدانیم، مولانا و حافظ را نیز باید به فراموشی بسپاریم. بنا براین، چه خوب است که خیام جایگاه خود را آن‌چنان که شایسته آن است، بازیابد و رباعیات وی بر مبنای اندیشه و جهان‌بینی‌اش تحلیل و بررسی شود.

به نقل از قدس آنلاین

• 
  

 

از رباعیات خیام نیشابوری

جامی است که عقل آفرین میزندش
صد بوسه ز مهر بر جبین میزندش

این کوزه‌گر دهر چنین جام لطیف
می‌سازد و باز بر زمین میزندش

★☆★

وقت سحر است خیز ای مایه ناز
نرمک نرمک باده خور و چنگ نواز

کانها که بجایند نپایند بسی
و آنها که شدند کس نمیاید باز

★☆★

از جمله رفتگان این راه دراز
باز آمده کیست تا بما گوید باز

پس بر سر این دو راههٔ آز و نیاز
تا هیچ نمانی که نمی‌آیی باز




​

 

ا


به گزارش ایسنا ، غیاث الدین ابوالفتح عُمر بن ابراهیم خَیام نیشابوری در سده پنجم هجری قمری، در نیشابور (از توابع خراسان رضوی) و در زمان سلطه ترک های سلجوقی بر خراسان، زاده شد.

وی در زادگاه خویش نزد استادان برجسته از جمله «امام موفق نیشابوری» به آموختن علم پرداخت؛ گفته شده او دارای هوشی فوق العاده بوده و حافظه ای نیرومند و قوی داشته است. خیام در جایی ابن سینا را نیز استاد خود می داند، اما با توجه به تفاوت زمانی زندگی این دو، این استادی ابن سینا برای خیام بیشتر جنبه معنوی دارد.

ایشان در دوره پادشاهی ملک شاه سلجوقی، نیشابور را به قصد سمرقند ترک کرد و در آنجا تحت حمایت و سرپرستی "ابوطاهر قاضی القضات" سمرقند، کتابی درباره معادله های درجه سوم تحت نام "رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله" به زبان عربی نوشت. در این زمان خواجه نظام الملک طوسی در مقام وزارت ملک شاه سلجوقی قرار داشت و از آنجا که خیام با خواجه رابطه ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به او تقدیم کرد.

خیام پس از این دوران به دعوت پادشاه جلال الدین ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک، به اصفهان می رود تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را به عهده گیرد. اقامت ایشان در اصفهان ۱۸ سال به طول می انجامد که طی این سال ها با مدیریت خیام، "زیج ملکشاهی" یا همان "سالنامه" آماده شد و طرح سر و سامان دادن به گاه شمار تنظیم شد.

یکی از کارهای برجسته خیام که در دوران وزارت خواجه نظام الملک صورت گرفت، سروسامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه شماری ایران بود. تقویم هجری خورشیدی که مورد استفاده ما ایرانیان است، از سوی حکیم عمر خیام نیشابوری تکمیل شد که به سبب همزمانی انجام آن با حکومت "جلال الدین ملکشاه سلجوقی"، به "تقویم جلالی" شهرت یافته است. این تقویم دقتی به مراتب بالاتر از گاه شماری میلادی دارد.

پس از درگذشت ملک شاه و کشته شدن نظام الملک، خیام مورد بی مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد. بعد از سال ۴۷۹ هجری، خیام اصفهان را به قصد اقامت در مرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود، ترک کرد.

در زمان خیام فرقه های گوناگون سنی و شیعه، عثنااشعری و معتزلی سرگرم بحث ها و مجادلات اصولی و کلامی بودند. در دوران او اتفاقات مهمی نظیر جنگ های صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی، ظهور اسماعیلیان و ... رخ داد.

دو تن از معاصران و نزدیکان خیام، درباره او زندگی نامه ای نوشته اند که یکی از آن ها نظامی عروضی است که در کتاب "چهار مقاله" به طور مفصل به زندگی عمر خیام پرداخته و دیگری کتاب "تتمه صوان الحکمه یا تاریخ الحکما"، نوشته ابوالحسن علی بیهقی است.

غلامحسین مراقبی (از محققان تاریخ و ادب ایران) درباره خیام نوشته که او در زندگی هرگزی همسری برنگزیده است. خیام در سال ۵۱۷ هجری قمری در زادگاه خود درگذشت. آرامگاه ایشان هم اکنون در شهر نیشابور، در نزدیکی آرامگاه امام زاده محروق قرار دارد.

آثار

مهم ترین و تاثیرگذارترین اثر ریاضی خیام، "رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس" است که در آن خطوط موازی و نظریه نسبت ها را شرح می دهد. او در این کتاب اصول موضوعه هندسه اقلیدسی اصل موضوعه پنجم اقلیدس را درباره قضیه خطوط متوازی که شالوده هندسه اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.

از دیگر دستاوردهای وی موفقیت در تعیین ضرایب بسط دو جمله ای (بینوم نیوتن) است که البته تا سده قبل نامکشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن در این زمینه در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله ای ها «دو جمله ای خیام-نیوتن» نامیده می شوند. نوشتن این ضرایب به صورت منظم مثلث خیام-پاسکال را شکل می دهد که بیانگر رابطه ای بین این ضرایب است.

آنچه که از آثار خیام وجود دارد یا تاریخ نویسان وجود آن ها را ذکر کرده اند، رساله ها و مقالاتی است که او در علوم مختلف نوشته است که برخی از آن ها عبارتند از: "رساله ای در جبر و مقابله"، "رساله ای در شرح اصول اقلیدس"،" زیج ملکشاهی یا زیج جلالی"، "رساله ای در طبیعیات"، "رساله در وجود"، "رساله ای در اختلاف فصول و اقالیم"،"رساله در وجود"، "نوروزنامه"، "دیوان رباعیات"، "رساله فی براهین الجبر والمقابله"، "رساله تکلیف"و ... .

خیام زندگی اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی که هم دوره هایش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند، بی خبر بودند؛ گویا ترانه های خیام در زمان زیستنش به دلیل تعصبی که در مردم وجود داشته، پنهان مانده و تنها بین برخی دوستان همرنگ و صمیمی خیام شهرت داشته است.

خیام در دنیای ادب و هنر، یک چهره جهانی به حساب می آید که این موضوع را مدیون "ادوارد فیتز جرالد"، شاعر انگلیسی است که اشعار او را به زبان انگلیسی برگردانده است. او در قرن نوزدهم میلادی، افکار بزرگ فیلسوف و شاعر را به جهانیان شناساند و موجب توجه همگان به خیام شد.

در حالی که بیش از چند هزار رباعی به خیام نسبت داده شده، تعداد واقعی رباعیات او را حدود هفتاد دانسته اند. اشعار خیام با مایه های فلسفی و خوش بودن و زندگی کردن در زمان حال، در زبان فارسی از شهرت بسیاری برخوردار است که نمونه آن در زیر آمده است:

"خیام اگر ز باده مستی خوش باش
با ماه رخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نیستی است
انگار که نیستی چو هستی خوش باش"

 

افسوس که نامه جوانی طی شد
وان تازه بهار زندگانی طی شد

حالی که ورا نام جوانی گفتند
معلوم نشد که او کی آمد کی شد

*********

افسوس که سرمايه ز کف بیرون شد
در پای اجل بسی جگر ها خون شد

کس نامد از آن جهان که پرسم از وی
کاحوال مسافران دنیا چون شد
​

 

غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری
۴۴۰ – ۵۱۷ ه‍جری قمری
فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانی در دورهٔ سلجوقی بوده است.
یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان سروسامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دورهٔ پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی بود، دانست.
نقش خیام در حل معادلات درجهٔ سوم و مطالعاتش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس نام او را بعنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است.
نظریه‌ وی دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ اقلیدس نیز از مهمترین کارهای اوست.

با توجه به یکی از رباعیات خیام دربارهٔ چرخش جهان و سیارات و حیران و سرگردان بودن آدمی در این میان، بسیاری از محققان ادبی و علمی معتقدند که خیام سالها قبل از دانشمندان مشهوری همچون گالیله و کوپرنیک می‌دانسته که سیارات درحال گردش به دور خورشید می‌باشند.

این چرخ فلک که ما در او حیرانیم
فانوس خیال از او مثالی دانیم
خورشید چراغ‌دان و عالم فانوس
ما چون صوریم کاندر او حیرانیم



ای دل غم این جهان فرسوده مخور
بیهوده نئی غمان بیهوده مخور
چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید
خوش باش غم بوده و نابوده مخور

تا چند اسیر رنگ و بو خواهی شد
چند از پی هر زشت و نکو خواهی شد
گر چشمه زمزمی و گر آب حیات
آخر به دل خاک فرو خواهی شد

آنانکه محیط فضل و آداب شدند
در جمع کمال شمع اصحاب شدند
ره زین شب تاریک نبردند برون
گفتند فسانه‌ای و در خواب شدند

این کوزه چو من عاشق زاری بوده‌ست
در بند سر زلف نگاری بوده‌ست
این دسته که بر گردن او می‌بینی
دستی‌ست که بر گردن یاری بوده‌ست

 

دو تاپیک همنام ادغام شدند

 

بر لوحْ نشانِ بودنی‌ها بوده‌است،
پیوسته قلم ز نیک و بد فرسوده‌است؛
در روز ازل هر آن‌چه بایست بداد،
غم خوردن و کوشیدنِ ما بیهوده است

حکیم ابوالفتح عمربن ابراهیم الخیام

28 اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم عمر خیام
​

 

روز بزرگداشت حکیم عمر خیام


۲۸ اردیبهشت ماه زادروز حکیم عمر خیام نیشابوری شاعر، فیلسوف، ریاضیدان، منجم و طبیب مشهور ایرانی و روز بزرگداشت وی می باشد.

خیام نیشابوری ، شاعر، فیلسوف، ریاضیدان، منجم و طبیب مشهور و از بزرگان علم و ادب اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم است که به قولی در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی به دنیا آمد.

حکیم ابوالفتح عمر بن ابراهیم از آنجا که افکار عمیق فلسفی خود را در قالب رباعیات فصیح درآورد و ابیاتی سرود که نمونه بارزی از فصاحت و روانی و بلندی معنا باشند، به عنوان شاعری خردگرا در سراسر جهان مشهور است.

۲۸ اردیبهشت روز بزرگداشت حکیم عمر خیام در تقویم ایران ثبت شده است.

ساقی، گل و سبزه بس طربناک شده‌است
دریاب که هفته دگر خاک شده‌است

می نوش و گلی بچین که تا درنگری
گل خاک شده‌ است و سبزه خاشاک شده‌است

​

 

امروز تو را دسترس فردا نیست
واندیشهٔ فردات به جز سودا نیست

ضایع مکن این دم ار دلت شیدا نیست
کاین باقی عمر را بها پیدا نیست

​