کشف آبزیان در حیات بشر .

اشاره:
اگرچه صید آبزیان بیقصد و غرض صورت نمیگیرد، امّا مصرف آنها به حساب نیازهای انسانی متفاوت است. بهرهبرداری غذایی و نیز استفادههای زینتی ـ زینتهای آرایشی و نگهداری آنها در آکواریوم ـ ، تفریحی، ورزشی، اقتصادی، صنعتی، آزمایشگاهی و دارویی از مصارف عقلایی آبزیان شمرده میشود که بسیار قابل توجه بوده و باید در جای خود بررسی گردد. در این نوشتار گذری کوتاه بر این مباحث داریم:

استفاده زینتی

با اینکه انسانها دارای سلیقه های گوناگون میباشند، امّا در بهکارگیری اشیای مختلف زینتی سازگارند. آبزیان یکی از منابع مهمّ دستیابی به تزیینات به شمار میآیند که گاه با انجام تغییرات ساده یا پیچیده، طراوت بخش فضای زندگی هستند. دو کفهایها و حلزونهای دریایی به خوبی دارای این اثرند. برخی حلزونها به عنوان دکمههای زینتی برای لباس استفاده میشوند و گونههایی از صدفها و مرواریدها در جواهرسازی کاربرد دارند.
فقه اسلام نه تنها این امور را نهی نمیکند، بلکه نسبت به مصرف صحیح و اصولی آن تشویق مینماید؛ چرا که کشش و گرایش انسان به زیبایی ودیعهی الهی و جزو ارزشها به شمار میآید.
همچنان که صاحب تفسیر گرانسنگ المیزان در ذیل آیهی شریفهی: (.... وَتَسْتَخْرِجوُا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا...)([1]) میفرماید: مقصود از استخراج زینت برای پوشیدن لؤلؤ و مرجانی است که از دریا گرفته میشود و زنان خود را با آن میآرایند.([2])

استفاده تفریحی
نگهداری آبزیان در آکواریوم و کلکسیونها از جمله استفادههای تفریحی مجاز است. صید ورزشی نیز از اقسام استفاده تفریحی میباشد.
آبزیان یکی از منابع عمدهی اقتصاد بعضی کشورها به حساب میآیند. درآمد ارزی حاصل از صید، فروش و صادرات این نعمتهای الهی میتواند به عنوان یکی از شاخصهای رشد ارز و نیز اشتغال زایی شمرده شود.
قواعد عمومی قراردادها مانند وجود شرایط کافی برای طرفین قرارداد؛ همچون قصد، اختیار، بلوغ و نیز قواعد عمومی کالای مورد معامله از جمله؛ معلوم بودن کالا و قابلیت تسلیم آن و ... که در فقه معاملات آمده است باید رعایت شود. ازاینرو میتوان گفت: بهرهمندی عقلایی و شرعیخواه در زمینه خرید و فروش و تجارت یا دیگر کاربردهای اقتصادی بلامانع است.

استفاده صنعتی
استفاده از آبزیان در امور صنعتی و آزمایشگاهی تا آنجا که مغایر قواعد عمومی فقه آبزیان نباشد، بدون اشکال است. میتوان از روغن ماهی و بعضی سموم آبزیان برای درمان بیماریها استفاده نمود. استفادهی درمانی از فرآوردههای ماهی بدون فلس با اجازهی مجتهد جامع الشرایط و به تشخیص پزشک متعهد در شرایط اضطراری نیز یکی از موضوعات روز است که در نوشتارهای بعدی به این گونه مصارف میپردازیم. این مقاله نگاهی به بررسی استفاده تغذیهای به عنوان مشهورترین مصرف دارد.

استفاده تغذیه ای
توجه عموم انسانها در طول تاریخ به آبزیان نگاه تغذیهای بوده است. امروز نیز این موضوع بخش عمدهای از مطالعات و پژوهشهای علمی را به خود اختصاص داده است.

تغذیه از ماهی
ماهی مشهورترین نوع از اقسام آبزیان به شمار میآید. کشور ما با داشتن آبهای شمال و جنوب امکان دسترسی به این نعمت الهی را بسیار آسان کرده است. با این وجود نوع ماهیها به حسب دریا متفاوتاند:

1. ماهیهای دریای خزر (حوزهی جنوبی دریای خزر؛ بخش آبهای ایران).

2. ماهیهای خلیج فارس و دریای عمان.

براساس برخی پژوهشها تا کنون حدود 100 گونه ماهی در جنوب دریای خزر یافت شده است.([3]) از انواع ماهیهای خلیج فارس و دریای عمان نیز تا کنون 380 گونه شناسایی گردیده است.([4])

تغذیه از غیر ماهی
خوردن آبزیان غیر از ماهی و میگو در فقه ما حرام است و بر این مطلب ادعای اجماع شده است. در برخی از روایات نیز این حکم آمده است. از آنجمله در روایت موثق عمار از امام صادق(علیه السلام) نسبت به حیوان دریایی به نام ربیثا پرسش شد. امام7 فرمود: ای عمار ما آن را از ماهیها نمیدانیم.([5]) تعلیل به اینکه حیوان نام برده از ماهیها نیست؛ نشان دهنده این است که از حیوانات دریایی فقط ماهی قابلیت خوراکی برای انسان را دارد.
همچنین دربارهی برخی از آبزیان تصریح به حرمت تغذیه شده است، مانند: گوشت صدفهای دریایی یا رودخانهای و همچنین گوشت قورباغه، خرچنگ و لاک پشت.
شیخ کلینی1 با سند از امام کاظم7 نقل کرد که حضرت فرمود: لایحلّ أکل الجرّی، ولا السلحفاة، ولا السرطان. قال: و سألته عن اللحم الذی یکون فی أصداف البحر والفرات، أیؤکل؟ قال: ذلک لحم الضفادع، لایحلّ أکله؛ خوردن ماهی جری (از ماهیهای بی فلس)، لاک پشت و خرچنگ حلال نیست. راوی از خوردن گوشت درون صدفهای دریایی و رودخانهای پرسید، امام7 فرمود: حکم آنها حکم گوشت قورباغه را دارد و حلال نیست.([6])

خوردن مارهای آبزی نیز تحریم گردیده است و دلیل آن اطلاق روایتی از امام صادق(علیه السلام) است که فرمود: لایؤکل من الحیّات شیء.([7])

مصرف ماهی از نگاه قرآن و روایات

ماهی از جمله غذاهای قدیمی بشر است.
آیهی شریفهی: (وَهُوَ الَّذی سَخَّرَالْبَحْرَ لِتَأکُلوُا مِنْهُ لَحْماً طَرِیّاً وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَری الْفُلْکَ مَوَاخِرَ فِیهِ وَلِتَبْغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعلَّکُمْ تَشْکُرُون)([8]) که به آیهی شیلاتی مشهور است، اشاره به گوشت تازهی ماهی دارد. علامه بزرگوار طباطبایی1 میفرماید: ... مقصود از خوردن گوشت تازه از دریا، خوردن گوشت ماهی است که از دریا صید میشود.([9])
خوردن ماهی در روایات نیز مورد تأکید است. امام کاظم7 فرمود: بر شما باد به خوردن ماهی؛ چرا که اگر آن را بدون نان بخوری برای تو کافی است و اگر همراه نان بخوری بر تو غذایی دلنشین است.
هرگاه رسول خدا9 ماهی میل میکرد، میفرمود: اللّهم بارک لنا فیه و أبدلنا به خیراً منه.
البته مباحث فقهی صید و نیز شرایط ماهی مورد استفاده در تغذیه و دیگر مصارف مورد بحث در کتابهای فقهی آمده است.
در روایات بر حرمت استفاده خوراکی از ماهی بدون فلس مانند: مار ماهی اشاره شده است.
در برخی روایات نیز خوردن آن دسته از ماهیانی که دارای فلس بوده، ولی به دلایلی، هنگام صید، فاقد فلس شوند، جایز شمرده شده است. در روایت صحیح از حمّاد بن عثمان از امام صادق(علیه السلام) نسبت به خوردن ماهی سؤال شد، امام7 فرمود: آنچه که فلس داشته باشد، خوردنش جایز است.
حمّاد از ماهی کنعت پرسش مینماید. امام7 میفرماید: خوردنش جایز است. حمّاد میگوید: کنعت ماهی بدون فلس است. امام7 میفرماید: بلی و لکنّها حوت سیئه الخلق تحتکّ بکل شی فاذا نظرت فی أصل أذنها وجدت لها قشر.
بلی، و امّا کنعت ماهی بد خُلقی است که خودش را به هر چیزی میزند (و در نتیجه پولکهایش میریزد)؛ اگر به کنار گوشش نگاه کنی در آن فلسهایی میبینی.
میگو را نیز از جنس ماهی فلسدار میدانند.

امام خمینی (ره) در مسأله سوم از کتاب اطعمه و اشربه میفرماید: الإربیان المسمی فی لسان اهل هذا الزمان بالروبیان من جنس السمک الذی له فلس فیجوز أکله.([13])

چند نکته

1. مراد از فلس آن چیزی است که در عرف به آن پولک گفته میشود. چنانچه عرف گونههایی از ماهیها را بدون فلس بداند، استفاده غذایی از آن ماهی جایز نیست. از این نظر ماهیها را میتوان به سه دسته تقسیم کرد:

الف. ماهیهای دارای فلس دایم.
ب. ماهیهای دارای فلس غیر دایم.
ج. ماهیهای بدون فلس.

2. حکم تخم ماهی و هرگونه فراوردههای غذایی تابع همان ماهی است؛ پس اگر خوردن گوشت آن ماهی حلال باشد، استفادههای غذایی دیگر از آن نیز جایز است، وگرنه جایز نمیباشد. این حکم در بین فقها مشهور است. محقق حلی1 در شرایع میگوید: و بیض السمک المحلّل حلال و کذا بیض المحرّم حرام.

3. چنانچه در شکم ماهی صید شده، ماهی دیگری باشد، در صورتی که آن ماهی از انواع حلال باشد، خوردنش اشکال ندارد. سکونی از امام صادق(علیه السلام) روایت نمود که از امیرالمؤمنین(علیه السلام) دربارهی ماهی که درون شکم ماهی دیگر است، سؤال شد. حضرت فرمود: هر دو را بخور.

5 . خوردن ماهی زنده، به نظر برخی از فقها جایز است، از نظر بعضی فقها نیز احتیاط در مصرف آمده است. مگر در مقام درمان و ضرورت که اشکالی ندارد.

ویژگیهای تغذیه با ماهی
1. پروتئین غذاهای دریایی ارزش بالایی دارد و دارای کلیه اسیدهای آمینه مورد نیاز بدن برای رشد و نمو میباشد.ن آن ماهی از انواع آن ماه
2. ماهی با دارا بودن 19% پروتئین و جذب 99% از این میزان و نیز وجود چربیها و اسید آمینههای ضروری بدن و ویتامینها و مواد معدنی مهم، دارای ارزش بسیار بالای غذایی است.
3. برای درمان ناراحتیهای گوارشی و عروقی مؤثر است. از گذشتههای دور پزشکان بیشتر کشورها از جمله روسیه به جای تجویز دارو بیماران خود را به خوردن ماهی تشویق میکردند؛ زیرا داروهای شیمیایی دارای عوارض جانبی است و مصرف زیاد و طولانی آن باعث بروز ناهنجاری و ناراحتیهای دیگر میگردد.
4. در مقایسه با سایر انواع گوشتها، گوشت ماهی بافت پیوندی کمتری دارد. از اینرو میتوان گفت که تقریباً همه گوشت ماهی مصرف شده جذب بدن میگردد. به همین دلیل برای درمان بسیاری از ناراحتیها خوردن گوشت ماهی توصیه میشود.
5 . بسیاری از غذاهای پر ارزش دارای موادی هستند که ممکن است خوردن آنها چندان نافع نباشد. بیشتر غذاهای جانوری از نظر پروتئین کامل هستند، و همه اسیدهای آمینه مورد نیاز بدن را دارا میباشند. ولی غذاهای دریایی از این نظر اهمیت بسیاری دارند، چون علاوه بر تأمین پروتئین مورد نیاز بدن دارای بسیاری از انواع مواد معدنی و ویتامینها، به ویژه ویتامین ب 12 است. بدیهی است اگر این غذاها تؤام با سبزیجات مصرف گردد، ارزش غذایی آن افزون خواهد شد.
6 . گوشت، تخم و جگر ماهی دارای پروتئین، چربی و مواد معدنی بسیار مفید در سلامت انسان است.
7. پروتئین ماهی از نوع پروتئین سفید است و هضم آن در معده به راحتی انجام میشود. از اینرو به کسانی که مبتلا به زخم یا ورم معده هستند خوردن گوشت ماهی توصیه میشود؛ زیرا هیچگونه درد و ناراحتی در معده ایجاد نمیکند.
8 . چربی ماهی نیز از جمله چربیهای اشباع نشده به شمار میآید و دارای دو نوع اسید چرب لینولینگ و لینولئیک میباشد که به علت پایین بودن درجه ذوب هیچگاه در خون و دیگر قسمتهای بدن ذخیره نمیشود، بلکه جذب بدن میگردد. کسانی که دارای چربی خون هستند، مولکولهای چربی ماهی قادر است تا مولکولهای چربی موجود در خون و نیز چربیهای رسوبی جدارهی رگها را وارد عمل سوخت و ساز نماید و با این گردش زمینهی کاهش چربی خون را فراهم کند.
9. گوشت ماهی دارای امگا 3 و امگا 6 میباشد که امگا 3 برای درمان ناراحتیهای قلب و عروق بسیار مفید است و امگا 6 نقش مؤثری در شادابی پوست بدن و نشاط انسان دارد. خاویار نیز سرشار از امگا 3 و امگا 6 و اسیدهای چرب اشباع نشده، میباشد.
10. چربی امگا 3 موجود در گوشت ماهی در پیشگیری سکته مغزی و لخته شدن خون در عروق چشم و مغز و سایر اندام نقش مهمی دارد.
11. امگا 3 سبب کاهش میزان تری گلیسریدها نیز میگردد.
12. چربی امگا 3 به علت اثر بر روی پروستاگلاندین سبب کاهش فشار خون میشود.
13. ماده امگا 3 یک اسید چرب است که نقش عمدهای در جلوگیری از آرتریتها (تورم مفاصل) دارد.
14. چربی امگا 3 نقش ضد سرطان دارد؛ شاید به همین دلیل زنان اسکیمو به ندرت مبتلا به سرطان سینه میشوند.
15. گوشت ماهیها محتوی انواع متعدد و مقادیر مناسب ویتامینها و مواد معدنی است و چربی ـ کلسترول ـ آن بسیار کم میباشد.
هرچه در رژیم غذایی روزانه، ماهی و سایر آبزیان بیشتر جایگزین شود؛ سلامت و فراغت از بیماریهای گوناگون ارمغان زندگی خواهد بود.
16. وجود فسفر در مغز ماهی و میگو در رشد مغز و ازدیاد شیارهای مغزی بسیار مؤثر بوده و سبب بالا رفتن ضریب هوشی کودکان میشود. ید نیز برای رشد و نمو کودکان مفید است. به همین دلیل باید خانمهای باردار ماهی را در طول دوران بارداری به عنوان غذای اصلی استفاده نمایند.
البته در مصرف ماهی اعم از پرورشی و دریایی باید این نکته بسیار مهم مورد توجه قرار گیرد که از مصرف و تغذیه پوست ماهی خودداری شود؛ زیرا پوست ماهی با داروهای شیمیایی ضد عفونی کنندهی آب و نیز میکروبهای موجود در آب تماس یافته و احتمال آلودگی آن زیاد است؛ از اینرو بهتر است که پوست ماهی مورد استفاده قرار نگیرد.

پیامهای کوتاه
° ماهی هدیهی الهی است، آن را از کودکان خود دریغ ننمایم.
° با مصرف ماهی سلامتی را به خانواده خود هدیه کنید.
° مصرف آبزیان باعث کاهش درصد سکتههای قلبی میشود.
° با مصرف ماهی، کودکانی سالمتر، شادابتر و باهوشتر خواهید داشت.
° تناسب اندام، سلامتی جسم و ... با مصرف ماهی نسبت دارد.
° مصرف دو وعده ماهی در هفته موجب تقویت هوش و ذکاوت فرزندان ما میگردد.
° با مصرف ماهی بدن خود را در مقابل افزایش رسوب کلسترول بیمه نمایید.
° گوشت ماهی حاوی 13 نوع ویتامین ضروری برای بدن است.
° مصرف ماهی از بروز افسردگی جلوگیری میکند.
° طراوت و شادابی روحی و جسمی با مصرف آبزیان نسبت دارد.
° مصرف ماهی موجب طول عمر بیشتر میشود.
° ویتامین موجود در گوشت ماهی موجب تقویت قوهی بینایی میگردد.
° با مصرف مرتب گوش ماهی خطر ابتلا به بیماری گواتر و آسم کاهش مییابد.
° سلامتی بدون پزشک با مصرف ماهی میسر است.
° مصرف ماهی در سلامتی دندانها مؤثر است.
° با مصرف ماهی از پیری زودرس جلوگیری کنید.
° ماهی فقط غذا نیست، دوا نیز هست.([16])